Universitair onderzoek

Om meer inzicht te krijgen in de resultaten van een Psilohuasca ceremony of Magic Truffel ceremony, ondersteunt MindTravellers verschillende Universiteiten in Nederland. In Nederland kan je op verschillende plekken een ayahuasca-ceremonie boeken, en daar wordt veelvuldig gebruik van gemaakt, zowel door mensen op zoek naar zingeving of stressreductie, als door mensen die kampen met ernstige depressie. Waarom zoeken steeds meer mensen hun heil in plantmedicijnen zoals ayahuasca en wat doet ayahuasca precies?

In oktober 2019 oordeelde het Gerechtshof Amsterdam dat ayahuasca, de hallucinogene plant uit Zuid-Amerika, een bedreiging is voor de volksgezondheid, waarop ze het gebruik ervan verbood. Tot daarvoor had de Santo Daime kerk, een Braziliaans kerkgenootschap met zetels in Amsterdam en Den Haag, een gedoogstatus om ayahuasca als sacrament in hun kerkdiensten aan te bieden.

Wat zegt de wetenschap over ayahuasca? Na decennia van criminalisering lijkenpsychedelica hun comeback te maken in de psychiatrie. Er is zelfs sprake van een ware “psychedelische revolutie” (Sessa, 2018). Intussen zijn er honderden publicaties verschenen over het gebruik van middelen zoals MDMA, psilocybine, LSD, ketamine en ayahuasca als behandeling voorPosttraumatische Stressstoornis (PTSS), depressie, enverslaving (Aday et al 2020; Andersen et al., 2021). In verschillendeklinische trials werd de afgelopen vijf jaar de potentie van deze middelen onderzocht. MDMA laat bijvoorbeeld grote successen zien in de behandeling van PTSS (Mitchell et al., 2021) enpsilocybine doet hetzelfde bij depressie (Carhart-Harris et al., 2021). Omdat zeker de helft van de patiënten met depressie en PTSS niet reageert op reguliere behandeling, is er behoefte aan nieuwe interventies. De eerste resultaten metpsychedelica zijn veelbelovend, met goede respons, matige terugval, en minder sessies dan de gangbare behandeling (Cavarra et al., 2022). Ook ayahuasca hoort thuis in het rijtje vanpsychedelica waarvoor de wetenschappelijke belangstelling toeneemt. In dit artikel wordt uitgelegd wat ayahuasca is, hoe het werkt in het brein, wat onderzoek laat zien over de effecten op stress, depressie en angst, en wat de risico’s zijn.

Wat is ayahuasca en hoe wordt het gebruikt?

Ayahuasca wordt al decennialang gebruikt door inheemse stammen uit de Amazone voor helingsdoeleinden (Frecska, Bokor, & Winkelman, 2016). Het is een mengsel dat van origine bestaat uit twee planten: bladeren van de Psychotria veridis en de bast van de Banisteriopsis caapi. Intussen worden in het Westen ook andere, gelijkaardige planten die gemakkelijker toegankelijk zijn, aangeboden als ayahuasca of ana-huasca. De werkzame stof, N.N-dimethyltriptamine (DMT), zit in de bladeren, terwijl de bast een stof bevat die ervoor zorgt dat DMT door het lichaam kan worden opgenomen. Eenmaal in het brein verhoogt DMT de circulatie van serotonine, een neurotransmitter die betrokken is bij onder andere depressie (Cameron & Olson, 2018).

Ayahuasca wordt meestal gedronken in groep, zittend of liggend op een matras. Een sjamaan begeleidt de groep, doorgaans met gebruik van rituelen zoals het branden van kruiden en het zingen van medicijnliederen (icaro’s). Meestal zijn er meerdere begeleiders om de deelnemers te assisteren naar bijvoorbeeld het toilet. Na ongeveer 30-45 minuten ontstaan er veranderingen in waarneming en bewustzijn. Audiovisuele hallucinaties, gevoelens van eenheid, spirituele inzichten en gelukzaligheid, maar ook angst en fysieke ervaringen zoals overmatig zweten en hartkloppingen worden gerapporteerd. De meeste gebruikers moeten daarnaast overgeven, ook wel ‘purging’ genoemd. Dit overgeven wordt door gebruikers vaak ervaren als bevrijdend en zuiverend voor lichaam en geest. Het wordt daarom beschouwd als een essentieel onderdeel van de therapeutische toepassing van ayahuasca (Fotiou & Gearin, 2019). Een ayahuasca-sessie duurt gemiddeld 4-6 uur.

Kan ayahuasca helpen bij psychische klachten?

Ayahuasca-gebruikers zijn veelal op zoek naar zingeving en spirituele groei (Gonzalez et al., 2020). Onderzoek met gezonde ayahuasca-deelnemers heeft aangetoond dat mensen na de sessie vergeleken met daarvoor minder last hadden van depressie, angst en stressklachten (Dos Santos et al., 2016; Uthaug et al., 2018; Van Oorsouw et al., 2021). Ook middelengebruik nam af (Jimenez-Garrido et al., 2020). In twee van die onderzoeken werden gezonde deelnemers gevolgd die ayahuasca voornamelijk dronken om meer zelfinzicht te krijgen. In beide studies vroegen de onderzoekers aan deelnemers van een ayahuasca-sessie in Nederland, Colombia of Tsjechië om zowel een dag als een maand na de sessie de effecten ervan aan te geven op zelfgerapporteerde depressie, angst, stress, mindfulness en levenskwaliteit (zie Uthaug et al., 2018 en Van Oorsouw et al., 2021). In de eerste studie werd gevonden dat de deelnemers één dag na de sessie minder last hadden van depressie en stress, een hogere kwaliteit van leven rapporteerden en aangaven meer mindful te zijn. Depressie en stress bleven tot een maand later nog steeds verlaagd. In de tweede studie werd geen acute daling in depressie, angst of stress gevonden, maar wel een toename in levenskwaliteit enmindfulness. Eén maand later was er wel een daling in stress, en dit keer ook een afname in angst en een toename inmindfulness. Hoewel er geen controlegroep was, suggereren deze twee studies dat ayahuasca depressie-, angst- en stressklachten bij gezonde deelnemers kan verminderen enmindfulness kan doen toenemen tot één maand na het bijwonen van een ayahuasca-sessie.

Daarnaast kan ayahuasca ook een mogelijke bijdrage leveren bij het behandelen van ernstige repsychische problemen zoals depressie (Van Oorsouw, Toennes, & Ramaekers, 2022; Palhano-Fontes et al., 2018). Van de 280 miljoen volwassenen die wereldwijd aan een depressie lijden, reageert een derde niet op conventionele behandeling met psychotherapie of medicatie (Conway, George, & Sackeim, 2017; WHO, 2021). Het is niet verrassend dat sommige mensen in deze groep zoeken naar een alternatief. Er wordt steeds meer onderzoek gedaan naar de effecten vanpsychedelica zoals ayahuasca op depressie. Zo lieten Palhano-Fontes en collega’s (2018) zien dat patiënten met een (behandelresistente) depressie minder klachten vertoonden tot 3 weken na het drinken van ayahuasca. In deplacebo-groep was dat aanzienlijk minder (zie ook Sanches et al., 2016; Zeifman et al., 2019).

In een groep Nederlandse depressieve patiënten werd onlangs onderzocht of deze effecten ook langer kunnen aanhouden dan enkele weken (Van Oorsouw et al., 2022). Twintig patiënten die voldeden aan de diagnose ‘milde tot ernstige depressie’ deden mee aan het onderzoek. Zij hadden allemaal minstens 2 jaar last van hun depressie en waren onder behandeling (geweest) van een therapeut. Het merendeel had in het verleden antidepressiva gebruikt. Deelnemers bezochten uit eigen beweging een ayahuasca-sessie met als belangrijkste doel het genezen van hun depressie. Veranderingen in depressie, angst, stress, mindfulness, en kwaliteit van leven in deze mensen werden gemeten tot 1 jaar na de ayahuasca-sessie. Ook werd gekeken naar veranderde bewustzijnstoestanden (mystieke en onprettige ervaringen) tijdens de ayahuasca-sessie. Daarnaast werd bij alle deelnemers na de laatste meting een (semigestructureerd) interview afgenomen om na te gaan of ze in het jaar voor de laatste meting mogelijk nog iets anders hadden gedaan dat hun depressie zou kunnen hebben beïnvloed. In de grafiek hieronder is te zien dat er een afname was in depressie. Zestig procent van de deelnemers was 1 dag na de ceremonie niet meer depressief. Na 1 jaar was dit 71%. Behalve depressie namen ook angst en stressklachten af en nammindfulness toe (Van Oorsouw et al., 2022). Behalve de ayahuasca-sessie waren er ook andere factoren die de herstelcijfers beïnvloedden. Bijna 90% van de deelnemers veranderden na de ayahuasca-sessie hun levensstijl: ze leefden gezonder, begonnen te mediteren of brachten meer tijd door in de natuur. Negen deelnemers gebruikten nog een tweede psychedelicum (ayahuasca of iets anders) in het tussenliggende jaar. Twee deelnemers pakten hun therapie weer op of konden die nu beter inzetten in hun herstel.

Hoe werkt dat dan?

Het acute effect van ayahuasca wordt toegeschreven aan de toename in communicatie tussen hersengebieden. Onder invloed van ayahuasca neemt de hersenactiviteit toe en ontstaan er nieuwe verbindingen, zo is te zien op menselijke hersenscans (Bouso et al., 2015; Madrid et al., 2022; Riba et al., 2004; 2006). In onderzoek met muizen werd gevonden dat er onder invloed van ayahuasca ook nieuwe hersencellen groeien (Morales-Garcia et al., 2020). De verhoogde hersenactiviteit zorgt voor veranderingen in het bewustzijn. Voorbeelden daarvan zijn visuele hallucinaties (gekleurde en bewegende geometrische patronen), spirituele inzichten, gelukzaligheid en het gevoel deel te worden van iets ‘goddelijks of universeels’. Het ego (ik) valt weg en de persoon voelt zich onderdeel van een groter geheel voorbij de aangeleerde en verworven identiteit. Dit worden mystieke ervaringen of “ego-oplossing” genoemd (Frecska et al., 2016; Sarris et al., 2021). Hoe meer van deze ervaringen mensen rapporteerden, hoe minder last ze hadden van depressieve gevoelens de dag na het drinken van ayahuasca (Uthaug et al., 2018; Van Oorsouw et al., 2021). Meerdere onderzoeken hebben aangetoond dat het hebben van mystieke ervaringen een grote voorspeller blijkt voor de positieve gezondheidsuitkomsten van psychedelica zoals ayahuasca (Van Oorsouw et al., 2021; 2022), psilocybine (Roseman et al., 2018), 5-Meo-DMT (Uthaug et al., 2019) enketamine (Aust et al., 2019). Het hebben van angstige ervaringen tijdens een ayahuasca-sessie blijkt daarentegen negatieve uitkomsten te voorspellen. Mensen die de ervaring hadden dat de toestand nooit zou eindigen, het gevoel hadden de controle te verliezen, of onprettige lichamelijke ervaringen hadden, rapporteerden na de sessie niet minder maar net meer angst (Van Oorsouw et al., 2021).

Er is veel onderzoek gedaan naar de samenhang tussen de verandering in hersenactiviteit en de verandering van bewustzijn onder invloed van psychedelica (Doss et al., 2022). Op een eenvoudige manier uitgelegd wordt het deel van de hersenen dat normaal gezien de ‘controle’ heeft over hoe we onszelf en de wereld om ons heen zien, door ayahuasca minder actief. Hersengebieden die gekoppeld zijn aan de zintuigen en emoties worden daarentegen actiever en geven nieuwe signalen door aan het voormalige ‘controlegebied’. Volgens recente inzichten zou deze verandering in hersenactiviteit kunnen verklaren waarom mensen nieuwe overtuigingen over zichzelf ontwikkelen en daarmee langdurig van hun depressie genezen (Carhart-Harris et al., 2019; Doss et al., 2022), en meer mindful in het leven staan (Sampedro et al., 2017).

Wat is de rol van set en setting in het gebruik van ayahuasca?

Hoewel de hierboven beschreven onderzoeken een eerste stap zijn om meer te leren over het effect van ayahuasca op psychische gezondheid, kunnen er nog geen harde conclusies aan verbonden worden. Placebo gecontroleerde klinische trials met een voor medisch-wetenschappelijk onderzoek goedgekeurd ayahuasca middel moeten worden uitgevoerd voordat het kan worden ingezet in de GGZ. Ayahuasca is een natuurlijk plantproduct met grote variaties aan DMT en andere stoffen in elk onderzocht drankje (Kaasik et al., 2021). Om goed onderzoek te kunnen doen in een klinische setting, is een drankje nodig waarvan we precies weten wat de verhouding van de verschillende ingrediënten is, en dat is nog niet voorhanden op dit moment. Bovendien is er nog weinig bekend over welke dosering welk effect heeft, en weten we nog te weinig over de rol van verwachtingen en het ceremoniële aspect met de bijbehorende rituelen.

In tegenstelling tot andere psychedelische substanties (zoalspsilocybine) die al langer voor klinische toepassing worden onderzocht, is ayahuasca een middel dat in de meeste gevallen in een naturalistische setting als onderdeel van een (religieuze) ceremonie en vaak met een therapeutische intentie wordt gedronken (Perkins et al., 2021). Volgens de inheemse medicijnmannen zijn het groepsritueel, de heilige muziek, en de spirituele sfeer belangrijke factoren in het helingswerk. Een deel van de gevonden effecten van ayahuasca op psychische gezondheid kunnen dan ook een bijproduct zijn van dit groepsritueel.

In hoeverre kan de setting een rol spelen in het minimaliseren van angstige ervaringen en het optimaliseren van mystieke ervaringen? Pontual en collega’s (2022) vroegen deelnemers van religieuze en neo-sjamanistische ayahuasca-sessies om hun meest recente ayahuasca-sessie in gedachten te nemen en elementen van de setting (het fijn voelen in de groep, de deskundigheid van de begeleiding, de mate van comfort, etc.) te scoren op een schaal van 1-10. Tevens werd hen gevraagd hun laatste ayahuasca-ervaring te beschrijven middels een vragenlijst over mystieke en angstige ervaringen (Pontual et al., 2022). Zich veilig voelen in de groep en een goede infrastructuur bleken de twee belangrijkste voorspellers voor het hebben van een mystieke ervaring voor de deelnemers van neo-sjamanistische ayahuasca-ceremonies. Groep, comfort en deskundige begeleiding bleken dan weer de belangrijkste voorspellers voor het vermijden van angstige ervaringen tijdens de sessie in deze groep. Setting en ritueel lijken dus zeker een invloed te hebben op de ervaring van de deelnemer (zie ook Perkins et al., 2021).

Behalve setting is ook de (mind)set van belang. Als deelnemers denken dat ze ayahuasca kregen, maar in werkelijkheid een niet-actieve stof (placebo) kregen en daarna toch verbeteren op hun klachten dan wordt dat het ‘placebo-effect’ genoemd. Ditplacebo-effect werd gevonden in maar liefst 30% van de ervaren ayahuasca-drinkers (Uthaug et al., 2021). In de eerder beschreven groep depressieve Nederlandse patiënten bleek dat 85% verwachtte dat ayahuasca hun depressie zou verlichten, wat mogelijk een deel van de verbetering zou kunnen verklaren (Van Oorsouw et al., 2022). Dit werd bevestigd door Palhano-Fontes en collega’s (2018), die een verbetering van depressieve klachten vonden bij 26% van de mensen in de placebo groep, zelfs in een klinische setting zonder ceremonie en ritueel. Dit laat zien dat ook het geloof en vertrouwen in het middel belangrijk zijn.

Wat zijn de risico’s?

Ondanks de veelbelovende eerste bevindingen, is het ook belangrijk om kritisch te kijken naar het aanbod en gebruik van ayahuasca. Eerder bleek al dat deskundige begeleiding een belangrijke voorspeller is voor het hebben van zo min mogelijk angstige ervaringen (Pontual et al., 2022; Perkins et al., 2021). Zonder deze begeleiding kan het verkeerd aflopen, zo blijkt uit een recente strafzaak in Nederland, waarin Karim onder invloed van ayahuasca zijn huisgenoot doodde omdat hij naar eigen zeggen ‘overgenomen werd door duistere krachten’ (van der Lee, 2021; ECLI:NL: RBZWB: 2021:1283). Het is dus van zeer groot belang dat het gebruik van psychedelica plaatsvindt in een gesuperviseerde setting onder deskundige begeleiding.

Schlag en collega’s (2022) legden onlangs anekdotisch bewijs over bijwerkingen van psychedelica zoals Ayahuasca langs de wetenschappelijke meetlat. Zij concludeerden dat risico’s op verslaving en neurotoxiciteit de afgelopen decennia zijn weerlegd en dat psychosen en overdoses zeldzaam zijn. De meeste bijwerkingen zijn acuut (overgeven, hartkloppingen, angsten), al doen zich in sommige gevallen ook onvoorspelbare ernstige lichamelijke of psychische reacties voor, die doorgaans van voorbijgaande aard zijn (Schlag et al., 2022). Hetzelfde bleek uit een recente studie van Bouso en collega’s (2022) onder 10.000 ayahuasca-gebruikers. Braken kwam het meeste voor. Een derde rapporteerde (tijdelijke) hartritmestoornissen. Fysieke bijwerkingen werden vaker gerapporteerd door mensen met een hogere leeftijd, onderliggende lichamelijke klachten en in een ongesuperviseerde setting. Negatieve psychische bijwerkingen werden door de helft van de deelnemers gemeld, maar in 88% van de gevallen werd dit door de deelnemers als heilzaam voor het groei- en integratieproces beschouwd. Twaalf procent zocht psychologische begeleiding hiervoor. Psychische bijwerkingen kwamen vaker voor bij mensen met een onderliggende angststoornis (Bouso et al., 2022; Durante et al., 2021). Als zich een psychose voordeed dan was deze in alle gevallen van tijdelijke aard en had de persoon in de meeste gevallen een onderliggende psychotische stoornis (Cerón et al., 2021; Dos Santos et al., 2017).

Hoewel in de meeste gevallen de bijwerkingen van tijdelijke aard zijn, is het van belang om te benadrukken dat ayahuasca geen ‘quick-fix’ is. De opgedane ervaringen en inzichten vereisen vaak een verwerkingsperiode (integratiefase) en voor deelnemers aan psychedelische sessies is hiervoor (psychologische) begeleiding nodig, zeker als het om patiënten gaat (Mitchell et al., 2021). In verschillende landen, waaronder België, wordt momenteel bijscholing aangeboden voor therapeuten op dit gebied, ook om in de groei van klinische trials te kunnen voorzien. Maar het huidige gebrek aan kennis van psychedelica in het reguliere circuit en het stigma dat erop rust, maakt dat er momenteel niet altijd adequate begeleiding beschikbaar is (Schlag et al., 2022), en ook dat is een ‘risico’ dat meegewogen moet worden voordat iemand aan een ayahuasca-sessie gaat deelnemen.

Conclusie

Ayahuasca laat veelbelovende resultaten zien voor de verbetering van depressie- en stressklachten bij zowel gezonde als depressieve deelnemers, maar het onderzoek staat nog te veel in zijn kinderschoenen om daar vergaande conclusies aan te verbinden. Ayahuasca-gebruik is niet zonder risico, zeker als het gaat om kwetsbare individuen met onderliggende angststoornissen. Ook blijken setting en verwachtingen een rol te spelen in de gezondheidsuitkomsten. Toekomstig onderzoek zal moeten uitwijzen wat de optimale omstandigheden zijn om ayahuasca op een veilige manier aan te bieden voor therapeutische doeleinden.